‘स्वर कोकिला’ चर्चित गायिका लता मंगेशकरको ९२ वर्षको उमेरमा आइतबार निधन भएको छ । यसै वर्षको जनवरीमा कोभिडबाट संक्रमित भएपछि उनलाई मुम्बईको ब्रीच क्यान्डी अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो। स्थितिमा सुधार नआएपछि उनी साता दिनेदेखि आईसीयूमा थिइन् जहाँ आइतबार बिहान ८:१२ बजे उनले अन्तिम सास लिइन् ।
उनको मृत्युको पुष्टि गर्दै केन्द्रीय मन्त्री नितिन गडकरीले ट्वीट गर्दै लेखेका छन्, ‘देशको गौरव र संगीत जगतको शिरमोर (सिरमौर) स्वर कोकिला रत्न लता मंगेशकर जी भारत धेरै दुखी छ। पवित्र आत्माप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली। उहाँको निधनले देशलाई अपूरणीय क्षति पुगेको छ । उनी सधैं सबै संगीत खोज्नेहरूको लागि प्रेरणा हुन्।’
लता मंगेशकर एक महान पार्श्व गायिका थिइन् जसले भारतमा फिल्म संगीतलाई नयाँ परिभाषा दिएकी थिइन्। बलिउडको उदयसँगै उनका चलचित्रहरूमा पार्श्व गायक वा पार्श्व गायकहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहँदै आएको छ, जसले पर्दा पछाडि कलाकार तथा अभिनेत्रीहरूलाई चलचित्रको पर्दामा आवाज दिइरहेकी छन्।
यसको ठूलो कारण यो थियो कि बलिउड फिल्महरूमा संगीतको भूमिका सधैं महत्त्वपूर्ण रहँदै आएको छ। लता मंगेशकरलाई भारतको ‘स्वर कोकिला’ भनिन्छ । उनको फिल्म संगीत करियर आधा शताब्दी भन्दा बढी लामो थियो जसमा उनले ३६ भारतीय भाषाहरूमा ३० हजार भन्दा बढी गीत गाइन्।
धेरै दशकहरूसम्म लता मंगेशकर भारतको सबैभन्दा प्रसिद्ध र मांगमा रहेको गायिका थिइन्। बलिउडका हरेक ठूला अभिनेत्रीले लता मंगेशकरका गीतहरू मात्र गाउन चाहन्थे। उनको लोकप्रियता यति ठूलो थियो कि प्रत्येक एल्बम हजारौंमा बेचिन्थो ।
लता मंगेशकरको जन्म २८ सेप्टेम्बर १९२९ मा मध्य भारतको इन्दौर सहरमा भएको थियो । उनका पिता पंडित दीनानाथ मंगेशकर पनि गायक थिए। उनी थिएटर कलाकार पनि थिए । र, मराठी भाषामा संगीत नाटकहरूको निर्माता पनि थिए।
लता मंगेशकर आफ्ना पिताका पाँच सन्तानमध्ये जेठी थिइन्। पछि लताका साना भाइबहिनीहरूले पनि उनलाई पछ्याए र संगीतको संसारमा प्रवेश गरे र पछि भारतका प्रसिद्ध गायक बने।
कठीन समय
एक अन्तर्वार्तामा आफ्नो बाल्यकालको स्मरण गर्दै लता मंगेशकरले आफ्नो परिवार शास्त्रीय संगीतमा गहिरो लगाव रहेको बताएकी थिइन् । उनको घरमा फिल्मी संगीत मन पर्दैनथ्यो ।
लता मंगेशकरले कहिल्यै औपचारिक शिक्षा पाइनन् । एक कामदारले लतालाई मराठी अक्षरहरू बुझाउन लगाइन्। त्यही समयमा एक स्थानीय पुजारीले उनलाई संस्कृत पढाए। घरमा आएका आफन्त र शिक्षकले उनलाई अन्य विषय पढाउँथे । लता मंगेशकरको परिवारमा धेरै नराम्रो समय आयो जब उनका बुबाले धेरै पैसा गुमाए र आफ्नो फिल्म र थिएटर कम्पनी बन्द गर्नुपर्यो।
यसपछि उनको परिवार इन्दौरबाट पूना (अहिलेको पुणे) गएको थियो। किनभने ऋण असुल्नका लागि महाराष्ट्रको सांगलीमा रहेको उनको पैतृक घर लिलामी गरिएको थियो । आफ्नो बुबाको मृत्युपछि लता मंगेशकर आफ्नो परिवारसंग बम्बई (अहिलेको मुम्बई)मा सरिन्।
यो १९४० तीरको कुरा हो। त्यतिबेला चलचित्रमा गीत गाउने अवसर थिएन । त्यसैले लता मंगेशकरले परिवार चलाउन अभिनय गर्न थालिन् ।
जब लताले फिल्ममा अभिनय गरेकी थिइन्
लता मंगेशकरले जम्मा आठ मराठी र हिन्दी फिल्ममा अभिनय गरिन् । उनले १९४३ मराठी फिल्म गजभाउमा केही लाइन र केही शब्द पनि गाएकी थिइन् । फिल्ममा उनको त्यो पहिलो गीत थियो । सन् १९४७ सम्ममा लता मंगेशकरले अभिनयबाट हरेक महिना करिब २०० रुपैयाँ कमाउन थालिन् ।
उनले नसरीन मुन्नी कबीरलाई एक अन्तर्वार्तामा आफ्नो अभिनयको अवस्था यसरी भनेका थिइन्, ‘मलाई अभिनय कहिल्यै मन पर्दैनथ्थो। त्यो मेकअप, बत्तीहरू, मानिसहरूलाई यो संवाद बोल्न र त्यो कुरा भन्न लगाउने मलाई यो सब देखेर निकै असहज महसुस हुन्थ्यो ।’
लता मंगेशकर एक पटक एक फिल्म निर्देशकले उनको आँखी भौं काट्न भनेपछि छक्क परिन्। निर्देशकले आफ्नो आँखी भौ निकै बाक्लो भएको बताएका थिए । तर, लताले निर्देशकको कुरा मान्नुपर्ने भयो ।
गायनमा छाप छोडिन्
लता मंगेशकरले सन् १९४९ मा फिल्म ‘महल’का लागि आफ्नो पहिलो हिन्दी फिल्म गीत गाएकी थिइन् । यस फिल्ममा उनको गायनको निकै प्रशंसा भएको थियो । चलचित्र महलमा उनको गीतलाई चर्चित संगीतकारहरुले हेरे र अवसर पाउन थालिन्। त्यसपछि चार दशकसम्म लता मंगेशकरले हिन्दी फिल्ममा हजारौं गीत गाइन् ।
उनले पाकीजा, मजबूर, आवारा, मुगल-ए-आजम, श्री ४२०, आराधना र दिलवाले दुल्हनिया ले जायेंगे जस्ता रोमान्टिक फिल्महरूमा पनि गीत गाइन् ।
सन् १९६२ मा चीनसँगको युद्धमा मारिएका भारतीय सैनिकको सम्मानमा लता मंगेशकरले ए मेरे वतन के लोगो गीत गाएपछि भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री पण्डित जवाहरलाल नेहरूका आँखा पनि रसाएका थिए ।
पुरुषहरूसँग प्लेब्याक गायनमा प्रतिस्पर्धा
लता मंगेशकरले आफ्नो युगका सबै प्रमुख बलिउड गायकहरूसँग गीत गाइन्। मोहम्मद रफी होस् या किशोर कुमार । उनले राज कपूरदेखि गुरु दत्तसम्म र मणिरत्नमदेखि करण जोहरसम्म सबै प्रसिद्ध फिल्म निर्देशकसँग काम गरिन् ।
लता मंगेशकर एक यस्तो गायिका थिइन् जसले प्लेब्याक गायनमा पुरुषहरूलाई चुनौती दिइन्। उनले मोहम्मद रफीजस्ता आफूभन्दा धेरै गीत गाउने गायकसँग बढी रोयल्टी र पारिश्रमिक मागेका थिइन्, जुन उनले पाइन् पनि ।
लता मंगेशकरले एकपटक भनेकी थिइन्, ‘आज म जे छु, मेरो मेहनतले गर्दा हो । आफ्नो अधिकारको लागि लड्न सिकेको छु । मलाई कसैको डर लाग्दैन । म धेरै साहसी छु। तर आज जति पाएको छु, त्यो पाउँछु भन्ने मैले कहिल्यै सोचेकी थिइनँ ।’
बलिउडका प्रसिद्ध लेखक तथा कवि जावेद अख्तरले लता मंगेशकरको मधुर स्वर र आध्यात्मिक गायनको प्रशंसा गर्दै भने, ‘उनको स्वर मोतीजस्तै शुद्ध र क्रिस्टल स्पष्ट थियो।’
एक पटक जब लता मंगेशकरलाई बलिउडमा उनको कुन गीत लोकप्रिय छ भनेर सोधिएको थियो, उनले भनिन्, ‘मोहब्बत के नगमे बढी लोकप्रिय लाग्छ। नायकहरू त्यसको पछि दौडिरहेका छन्।’ लता मंगेशकरले गाएका फिल्मी गीतहरू बाहेक उनको गायनको संकलन निकै शानदार थियो।
कार, कुकुर र क्रिकेट मनपर्थो
लता मंगेशकर विश्व प्रसिद्ध संगीतकारहरू, मोजार्ट, बीथोभेन, शपिन, नेट किंग कोल, बीटल्स, बारब्रा स्ट्रिस्यान्ड र ह्यारी बेलाफोन्टेद्वारा रचिएको संगीत सुन्न मन पराउँथिन् । एक पटक उनी जर्मन-अमेरिकी अभिनेत्री मार्लेन डिट्रिचको स्टेज प्रस्तुति हेर्न विदेश गएकी थिइन्। उनलाई स्विडेनी अभिनेत्री इन्ग्रिड बर्गम्यानका नाटकहरू हेर्न पनि मन पर्थ्यो।
लता मंगेशकरलाई फिल्म पनि हेर्न मन लाग्थ्यो । उनको मनपर्ने हलिउड फिल्म द किंग एन्ड आई थियो। लताले एक पटक यो फिल्म कम्तिमा १५ पटक हेरिसकेकी थिइन् । उनको दोस्रो मनपर्ने हलिउड फिल्म साइनिङ इन दि रेन थियो।
लतालाई कारको निकै सोख थियो । आफ्नो जीवनमा विभिन्न समयमा उनले खैरो हिलम्यान र नीलो शेभरोलेट कार खरिद गरेकी थिइन् । यसबाहेक उनीसँग क्रिसलर र मर्सिडिज कार पनि थियो । लता मंगेशकरको घरमा नौ कुकुर थिए । उनलाई क्रिकेट पनि निकै मन पर्थ्यो ।
उनी प्रायः रेकर्डिङबाट ब्रेक लिएर टेस्ट म्याच हेर्ने गर्दथिन् । लताले गर्वका साथ भन्थिन् कि ‘मसँग सर डन ब्राडम्यानको अटोग्राफ छ।’ खाना पकाउने र फोटो खिच्ने उनको रुचि थियो। सुरुमा उनीसँग रोलिफ्लेक्स क्यामेरा थियो। छुट्टीमा अमेरिका जाँदा रातभर स्लट मेसिनमा खेल्थिन् ।
अल्बर्ट हलमा रेन अर्केस्ट्रासँग गाउँदै
लता मंगेशकरलाई आफ्नो फुर्सदको समयमा शास्त्रीय संगीतकार पण्डित रविशंकरको स्टुडियोमा घुमेको पनि भेट्न सकिन्छ। त्यहाँ पुगेपछि उनले पण्डित रविशंकरका साथी जर्ज ह्यारिसनलाई पनि भेटेकी थिइन्, जो इङ्गल्याण्डको प्रसिद्ध पप समूह बिटल्सका चर्चित गिटारवादक थिए।
सन् १९७९ मा लता मंगेशकरले बेलायतको विश्व प्रसिद्ध रोयल अल्बर्ट हलमा रेन अर्केस्ट्रासँग गाउने मौका पनि पाइन् । यस्तो मौका पाउने उनी पहिलो भारतीय थिइन् ।
लता मंगेशकरले एकपटक भनेकी थिइन्, ‘म सधैं विश्वास गर्छु कि खुशी संसारसँग बाँड्नु पर्छ, दु:ख सधै एक्लै सहनु पर्छ।’ लता मंगेशकरले गाएकी सदाबहार गीतहरूले करोडौं जनताहरूको जीवनमा आनन्द ल्यायो र नसरीन मुन्नी कबीरले भनेजस्तै, ‘लताका गीतहरू करोडौंको जीवनको संगीत बनिन् ।’ –बीबीसी
